Kể từ khi được thành lập vào năm 1984 đến nay, Đội Quy tập hài cốt liệt sỹ (Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh Nghệ An), đã đưa được gần 13.500 hài cốt liệt sỹ quân tình nguyện và chuyên gia Việt Nam hy sinh trên đất nước bạn Lào trở về quê hương mai táng. Trong đó có hơn 1.600 hài cốt liệt sỹ xác định được họ tên, quê quán và đã bàn giao gần 1.000 hài cốt liệt sỹ về 37 tỉnh, thành phố trong cả nước. Tuy nhiên, những năm gần đây, việc xác định được danh tính đang ngày càng khó khăn, khi mà phần lớn các phần mộ là liệt sỹ đã nằm dưới lòng đất hơn nửa thế kỷ, những kỷ vật giúp xác định được danh tính vì thế cũng ít dần do hư hại theo ngày tháng.
Một trong những trường hợp hiếm hoi xác định được danh tính trong vài năm trở lại đây là phần mộ của liệt sỹ Nguyễn Đình Quảng (quê Ninh Bình). Câu chuyện hài cốt của liệt sỹ Quảng được tìm thấy sau gần nửa thế kỷ bị chôn vùi dưới lòng đất chất chứa sự tình cờ một cách khó lý giải của những thân nhân, và cũng thể hiện sự quyết tâm tìm kiếm của những người lính làm nhiệm vụ quy tập nơi xứ người.
Năm 1970, chàng trai trẻ 23 tuổi ở tỉnh Ninh Bình đi theo tiếng gọi của đất nước, lên đường nhập ngũ. Lúc đó, vợ anh Nguyễn Đình Quảng đang mang bầu cô con gái đầu lòng được 3 tháng. Không lâu sau, cả gia đình chết lặng khi nhận được thông tin anh đã hy sinh.
Hài cốt của liệt sỹ Quảng vốn được chôn cất trong một nghĩa trang nhỏ, gồm 8 liệt sỹ ở Mường Pẹt, Xiêng Khoảng. Năm 1979, 7 hài cốt liệt sỹ tại đây đã được bộ đội Việt Nam cất bốc, đưa về mai táng ở Nghĩa trang liệt sỹ Quốc tế Việt – Lào, sau khi đã đào xới hết nghĩa trang nhưng vẫn không tìm được phần mộ thứ 8 – chính là phần mộ của liệt sỹ Quảng.
Trong khi đó, con gái của liệt sỹ Quảng, chị Nguyễn Thị Kim Nhung cho biết, trong giấy báo tử, chỉ ghi ngắn gọn “liệt sỹ Quảng hy sinh ở mặt trận phía Nam”. Gia đình cũng rất mơ hồ về đơn vị vì vừa nhập ngũ, chiến đấu được vài tháng thì đã anh dũng hy sinh. Sau nhiều năm miệt mài tìm kiếm thông tin, đến năm 2015, gia đình mới biết được chính xác đơn vị của liệt sỹ Quảng. Nhưng cũng phải mất một thời gian dài nữa, họ mới tìm thấy sơ đồ mộ chí, cũng như phần ghi chú trong hồ sơ vẫn còn lưu lại. Lúc này, gia đình mới biết phần mộ liệt sỹ Quảng đang nằm đâu đó ở Mường Pẹt, Xiêng Khoảng, Lào.
Trò chuyện về trường hợp này, Thượng tá Nguyễn Văn Nam – nguyên Đội trưởng Đội Quy tập hài cốt liệt sỹ cho biết, sau này, khi đơn vị sang làm nhiệm vụ tìm kiếm mộ liệt sỹ, người dân sống trong một ngôi làng cạnh nghĩa trang thường xuyên đến gặp. Họ cho rằng vẫn còn hài cốt bộ đội Việt Nam đang ở đây. Nhiều người dân trong làng cùng kể chung một câu chuyện. Đó là khi ngủ thường nằm mơ thấy một chiến sỹ bộ đội Việt Nam vào làng xin gạo, xin muối. Vì vậy, mà người dân tin rằng, vẫn còn hài cốt liệt sỹ trong nghĩa trang.
Dù thông tin khá mơ hồ, nhưng những người lính quy tập vẫn quyết tâm tìm kiếm. Sau nhiều ngày đào xới, cuối cùng họ cũng tìm thấy phần mộ nằm lọt thỏm dưới gốc cây bạch đàn lớn tuổi. “Có thể ngày xưa liệt sỹ này hy sinh do bị bom, nên hài cốt được đồng đội gói tròn lại để chôn cất. Chúng tôi vẫn hay gọi những ngôi mộ này là mộ đùm, rất khó được tìm thấy”, Thượng tá Nam kể thêm. Trong phần mộ này, ngoài những vật dụng chứng minh chủ nhân là bộ đội Việt Nam, chỉ có một vật duy nhất để xác định danh tính là viên gạch có khắc tên Quảng.
Sau khi cất bốc, hài cốt liệt sỹ Quảng được đưa về thờ tạm cùng với hơn 80 hài cốt liệt sỹ khác ở trụ sở của lực lượng quy tập, chờ ngày đưa về nước mai táng. Thật trùng hợp là cùng thời điểm này, chị Nhung và một người em trai của liệt sỹ Quảng cũng đến đây để nhờ Đội Quy tập tìm kiếm. Khi đến thắp hương cho những liệt sỹ vừa được cất bốc, người chú của chị Nhung đã không giữ được bình tĩnh, khóc lớn khi nhìn thấy viên gạch có khắc chữ “Quảng”. Chỉ với ngần đấy, nhưng có vẻ như linh cảm đã cho ông thấy đó chính là anh trai của mình. Đó là một ngày cuối tháng 3/2018. Sau khi đối chiếu nhiều thông tin, thì hài cốt chính xác là của liệt sỹ Quảng.
Việc tìm kiếm hài cốt càng trở nên khó khăn, nguy hiểm hơn khi có những lực lượng chống phá trên đất bạn. Quá trình thực hiện nhiệm vụ quy tập từ năm 1984 đến nay, cán bộ, chiến sỹ Đội Quy tập Bộ CHQS tỉnh Nghệ An đã có 9 đồng chí hy sinh, 14 đồng chí bị thương. Trong đó, chỉ riêng năm 2004, đã có 4 chiến sỹ hy sinh, 13 chiến sỹ bị thương.
Thậm chí, chúng còn treo thưởng hàng chục nghìn USD cho việc bắt được cán bộ, chiến sỹ của đội quy tập. Đó là trường hợp của Đại tá Hồ Trọng Bình – người đã có 31 năm làm công tác quy tập, nguyên Đoàn trưởng Đoàn Quy tập từ năm 1994-2015. Trong cuộc trò chuyện với phóng viên Báo Nghệ An cách đây không lâu, Đại tá Bình kể rằng, trong những năm 1990 – 2000, tình hình an ninh chính trị của tỉnh Xiêng Khoảng rất bất ổn, do sự chống phá của tàn quân Vàng Pao. Chúng thường xuyên tổ chức bắn giết, đánh phá, ngăn cản sự phát triển chung của nước bạn Lào cũng như công tác tìm kiếm, quy tập hài cốt liệt sỹ của ta. Lúc này, số lượng người dân Lào bị dụ dỗ đi theo quân này là không nhỏ, phỉ ở xung quanh, lẫn lộn trong dân.
Năm 2000, Đoàn Quy tập của tỉnh Nghệ An (thời điểm đó vẫn còn gọi là cấp đoàn), tích cực thực hiện chủ trương lớn của Nhà nước ta là xây dựng cơ sở cho nước bạn Lào. Đoàn đã cử cán bộ xuống từng địa phương để xây dựng, nâng cao chất lượng hiệu quả hoạt động của lực lượng dân quân tự vệ; thực hiện công tác địch vận, tuyên truyền, vận động các đối tượng mà phỉ cài cắm vào bên trong các bản hướng thiện. Sau hơn 1 năm, Đoàn Quy tập tỉnh Nghệ An đã cùng quân đội Lào xây dựng, củng cố được lực lượng dân quân tại chỗ vững mạnh. Nhiều lần phỉ đánh thì đã bị dân quân đánh bật ra, chưa cần đến bộ đội chính quy vào.
“Thông tin phỉ treo giá tính mạng tôi 50.000 USD quả thực là tôi không biết. Thông tin này tôi chỉ được nghe vào năm 2002 khi mà đích thân Bí thư, Tỉnh trưởng Xiêng Khoảng là nữ đồng chí Bun Phên đã gọi và trao đổi với tôi”, Đại tá Bình kể và cho hay, Tỉnh trưởng Xiêng Khoảng kể với ông, đầu não của tàn quân Vàng Pao tại Mỹ đã nghĩ cách khủng bố lực lượng ta bằng việc treo giải 50.000 USD cho ai bắt hoặc bắn chết được ông. Vị Tỉnh trưởng cũng đề nghị Đại tá Bình đi đâu thì thông báo lại để tỉnh bố trí lực lượng công an, bộ đội bảo vệ an toàn. Tuy nhiên, ông cũng thưa lại rằng là chưa cần thiết, bản thân sẽ đề cao cảnh giác.
Trung tá Chế Ngọc Hà – người vừa nhận chức Đội trưởng Đội Quy tập, tìm kiếm hài cốt liệt sỹ cho biết, hiện nay dù tình tình an ninh trật tự, chính trị ở nước bạn đã cơ bản ổn định, nhưng công tác tìm kiếm, quy tập hài cốt liệt sỹ lại gặp nhiều khó khăn khác. Đó là các phần mộ liệt sỹ còn lại nằm phân tán, rải rác ở các vùng sâu, vùng núi cao rừng rậm, nơi có nhiều bom mìn sót lại sau chiến tranh. Thời gian cũng đã lâu, mưa lũ xói mòn, bồi đắp, địa hình đã thay đổi khiến không còn dấu vết. Trong khi đó, thời tiết phức tạp, đường sá đi lại khó khăn. Số người biết về thông tin các phần mộ lần lượt già yếu hoặc qua đời. Việc xác định danh tính cũng gặp nhiều khó khăn do phần ghi chép đã bị mục nát hoặc chẳng có thông tin gì… “Dù gặp vô vàn khó khăn, nguy hiểm nhưng chúng tôi sẽ giữ vững quyết tâm. Để phần nào bù đắp được những mất mát do chiến tranh để lại”, Trung tá Hà nói.
Trong các cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc và thực hiện nghĩa vụ quốc tế tại Lào và Campuchia, nhiều người lính – chuyên gia – quân tình nguyện Việt Nam đã anh dũng hy sinh hoặc để lại một phần xương máu của mình để 3 nước chúng ta có được tự do – độc lập như hôm nay. Sau chiến tranh, vấn đề quy tập hài cốt liệt sỹ quân tình nguyện – chuyên gia Việt Nam hy sinh tại nước bạn về đất Mẹ đặt ra hết sức bức thiết. Đó vừa là tình cảm, trách nhiệm, là truyền thống tốt đẹp “uống nước nhớ nguồn” của dân tộc ta.
