PV: Thưa PGS. TS Trần Vũ Tài, xin ông cho biết ý nghĩa của Phong trào Xô viết Nghệ – Tĩnh đối với sự thành công của Cách mạng tháng Tám?
PGS. TS Trần Vũ Tài: Phong trào cách mạng 1930 – 1931 với đỉnh cao Xô viết Nghệ – Tĩnh là sự kiện trọng đại của lịch sử dân tộc trong thế kỷ XX, là cuộc diễn tập đầu tiên của Đảng Cộng sản Việt Nam và quần chúng nhân dân chuẩn bị cho cuộc Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945. Tồn tại dưới hình thức sơ khai nhưng Xô viết Nghệ – Tĩnh đã để lại những dấu ấn tốt đẹp về một mô hình Nhà nước công – nông của dân, do dân và vì dân. Đã hơn 90 năm trôi qua, nhưng khí phách và tinh thần Xô viết vẫn trường tồn cùng lịch sử dân tộc, vang vọng truyền thống kiên cường, bất khuất, lòng yêu nước nồng nàn của nhân dân ta; thể hiện năng lực lãnh đạo của Đảng, để lại nhiều bài học kinh nghiệm trong sự nghiệp giải phóng dân tộc cũng như trong công cuộc đổi mới đất nước hôm nay.
P.V: Nguyên lý “Ở đâu có áp bức, ở đó có đấu tranh” của chủ nghĩa Mác Lê Nin được minh chứng rõ nét trong phong trào cách mạng 1930 – 1931 ở Nghệ Tĩnh với sự vùng lên của quần chúng lao khổ chống lại cường quyền. Vậy ông có thể nói rõ hơn về điều này?
PGS. TS Trần Vũ Tài: Cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới những năm 1929 – 1933 đã tác động tiêu cực đến nền kinh tế Đông Dương. Thực dân Pháp trút gánh nặng của khủng hoảng lên các nước thuộc địa bằng việc tăng cường khai thác và bóc lột. Nghệ – Tĩnh vốn khắc nghiệt về tự nhiên, chính sách vơ vét của Pháp càng làm cho đời sống của nhân dân lao động càng thêm khốn cùng, cơ cực.
Cuộc sống khốn cùng càng nặng nề bởi bầu không khí chính trị nghẹt thở. Đầu năm 1930, chính quyền thực dân đã lập Hội đồng đề hình phục vụ cho việc tầm nã, giam cầm và xử án nhiều chiến sĩ yêu nước và cách mạng. Âm mưu đàn áp khởi nghĩa Yên Bái, thực dân Pháp đã tiến hành hàng loạt cuộc tàn sát dã man, xử chém Nguyễn Thái Học cùng 12 đồng chí của ông. Hội đồng đề hình của thực dân Pháp đã kết án 1.068 người, trong đó có 80 án tử hình, 594 án phạt tù nặng.
Tháng 2/1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, với đường lối cách mạng đúng đắn đã lãnh đạo và đảm đương sứ mệnh lịch sử giải phóng dân tộc. Trong khi mâu thuẫn giữa nhân dân với chính quyền thực dân – phong kiến đang được đẩy lên đỉnh điểm, Đảng kịp thời giương cao ngọn cờ tập hợp lực lượng và lãnh đạo nhân dân vùng dậy đấu tranh.
Phong trào đấu tranh của nhân dân Nghệ – Tĩnh được mở đầu bằng cuộc đấu tranh của công – nông Vinh – Bến Thủy vào ngày 1/5/1930. Nhân dân các huyện Nghi Xuân, Hương Khê (Hà Tĩnh), Thanh Chương, Đô Lương (Nghệ An) hưởng ứng, tổ chức treo cờ, mít tinh, diễu hành, đấu tranh kỷ niệm Ngày Quốc tế Lao động 1/5/1930.
P.V: Ông có thể thông tin rõ hơn sự chuẩn bị lực lượng cũng như tinh thần đấu tranh bất khuất của giai cấp nông dân, công nhân thời kỳ đó?
PGS. TS Trần Vũ Tài: Theo thống kê của Ban nghiên cứu Lịch sử Đảng Trung ương năm 1960 thì đã có 47 cuộc bãi công và biểu tình của công nhân và nông dân Nghệ – Tĩnh từ ngày 1/5 đến tháng 8/1930 được xem là “đêm trước” của Xô viết Nghệ – Tĩnh.
Từ đấu tranh chính trị, quần chúng đã mít tinh, biểu tình với những vũ khí thô sơ. Mở đầu thời kỳ đấu tranh vũ trang là cuộc biểu tình của khoảng 3.000 nông dân Nam Đàn ngày 30/8/1930 buộc Tri huyện phải ký nhận vào bản yêu sách của nhân dân. Ngày 1/9/1930, tại Thanh Chương đã nổ ra cuộc biểu tình với quy mô rộng của trên 2 vạn nông dân trong 5 tổng. Từ ngày 7 đến ngày 8/9/1930, hàng ngàn nông dân các huyện Can Lộc, Thạch Hà, Cẩm Xuyên phối hợp biểu tình, kéo về tỉnh lỵ Hà Tĩnh… đấu tranh mạnh mẽ.
Sáng 12/9/1930, khoảng 8.000 nông dân thuộc 3 tổng: Phù Long, Thông Lạng (huyện Hưng Nguyên) và Nam Kim (huyện Nam Đàn), đã giương cao cờ đỏ búa liềm đấu tranh. Hoảng sợ, thực dân Pháp cho máy bay trút bom xuống đoàn biểu tình khiến 217 người chết, 125 người bị thương, hàng chục người bị bắt giam. Ngay sau đó, thực dân Pháp thực hiện chiến dịch khủng bố trắng hòng dập tắt phong trào nổi dậy của nhân dân Nghệ Tĩnh.
Từ tháng 9 trở đi, phong trào đấu tranh của quần chúng chuyển biến vượt ra ngoài dự kiến của các cấp bộ Đảng. Những cuộc biểu tình có vũ khí thô sơ và sợ hỗ trợ của Đội tự vệ đỏ, nông dân nhiều huyện ở Nghệ Tĩnh dồn dập tấn công vào chính quyền cai trị. Trước bão táp cách mạng của quần chúng, chính quyền của thực dân, phong kiến bị rối loạn; quan chức người Pháp ngày đêm sống trong tâm trạng lo âu, tìm nơi trú ẩn; quan lại phong kiến Nam triều, số xin nghỉ việc, số xin đổi đi nơi khác, số được cử ra thay thế cũng dè dặt trong khi làm nhiệm vụ.
P.V: Ông có thể nói rõ hơn về những thành công bước đầu của phong trào Xô viết Nghệ – Tĩnh?
PGS. TS Trần Vũ Tài: Nói về phong trào Xô viết Nghệ – Tĩnh chúng ta xem đó là tiền đề của Cách mạng Tháng Tám. Và sau 47 cuộc bãi công và biểu tình của công nhân và nông dân Nghệ – Tĩnh từ ngày 1/5 đến tháng 8/1930 được xem là “đêm trước” của Xô viết Nghệ – Tĩnh, chúng ta đã đạt được những thành công bước đầu, rất quan trọng. Tính riêng 6 tháng cuối năm 1930, Khâm sứ Trung Kỳ và triều đình Huế đã phải thay tới 3 tổng đốc ở Nghệ An và 2 tuần vũ ở Hà Tĩnh. Tại Thanh Chương, tri huyện, nha lại không dám trở lại làm việc. Chính quyền huyện Nam Đàn bị tê liệt. Tri huyện Nghi Lộc và đội lệ Hưng Nguyên bị giết. Tri huyện và nha lại các huyện khác mất tinh thần. Binh lính các đồn không dám hoạt động, một số ngả theo cách mạng. Chính quyền cai trị ở nhiều làng bị tê liệt hoặc tan rã.
Sức mạnh đấu tranh của nhân dân Nghệ Tĩnh khiến cho bộ máy thống trị của địch hoàn toàn lung lay, rệu rã. Các Ban Chấp hành Nông hội đỏ (Xã bộ nông) đã đứng ra quản lý xã thôn, giống như chính quyền Xô viết trong Cách mạng tháng Mười Nga.
P.V: Dù chỉ tồn tại trong một khoảng thời gian ngắn do bị chính quyền của thực dân, phong kiến địa phương đàn áp, song Xô viết Nghệ – Tĩnh với chính quyền kiểu mới thực sự do nhân dân làm chủ vẫn khắc sâu trong tâm trí quần chúng; đồng thời, cũng để lại những kinh nghiệm quý báu trong công tác lãnh đạo của Đảng ta cũng như bài học về sức mạnh đại đoàn kết toàn dân, liên minh công – nông trong phong trào Xô viết Nghệ – Tĩnh mãi là ngọn lửa cho sức mạnh Việt Nam. Theo ông, đó có phải là tính thời đại mà Xô viết Nghệ – Tĩnh đã làm nên không?
PGS. TS Trần Vũ Tài: Đánh giá về Phong trào Cách mạng 1930 – 1931 và Xô viết Nghệ – Tĩnh, Hồ Chí Minh đã từng viết: “Tuy đế quốc Pháp đã dập tắt phong trào đó trong một biển máu nhưng Xô viết Nghệ – Tĩnh đã chứng tỏ tinh thần oanh liệt và năng lực cách mạng của nhân dân lao động Việt Nam; phong trào tuy thất bại nhưng nó rèn luyện lực lượng cho cuộc Cách mạng Tháng Tám thắng lợi sau này”.
Đảng ta căn cứ vào chức năng và hoạt động của chính quyền cách mạng ở Nghệ – Tĩnh giai đoạn 1930 – 1931 mà gọi bằng danh từ “Xô viết”, với ý nghĩa là nhân dân lao động Nghệ – Tĩnh đã lập được chính quyền cách mạng đúng với tinh thần của chủ nghĩa Mác – Lênin. Chính quyền Xô viết Nghệ – Tĩnh tồn tại trong khoảng 9 tháng, từ tháng 9 năm 1930 đến tháng 5 năm 1931.
Ngay từ khi ra đời, chính quyền Xô viết đã thực hiện các quyền lợi cho người dân lao động. Về chính trị: Xô viết không thừa nhận bộ máy chính quyền của thực dân, phong kiến và những luật lệ do chúng đặt ra để kìm kẹp, bóc lột nhân dân, thực hiện các quyền tự do, dân chủ cho nhân dân như tự do hội họp, tự do đi học, nam nữ bình quyền…, trấn áp bọn phản động làm tay sai cho thực dân Pháp, giao nhiệm vụ giữ gìn trật tự trị an và bảo vệ cách mạng cho các Đội tự vệ đỏ… Về kinh tế, không nạp sưu thuế cho Pháp và buộc các tổng lý phải trả lại cho nhân dân số tiền thuế đã thu, buộc các chủ ruộng, các nhà giàu phải giảm tô, hoãn nợ và bỏ các khoản địa tô phụ cho nông dân, quy định lại mức tiền công cho những người làm thuê chia lại ruộng công… một số nơi còn sử dụng ruộng đất công tổ chức cho nhân dân sản xuất tập thể theo hình thức hợp tác xã nông nghiệp.
Những chính sách và biện pháp được Xô viết thực hiện đã tạo ra một khí sắc mới trong nông thôn. Lòng tin của quần chúng đối với Đảng và cách mạng được biểu hiện rõ rệt. Những tiếng gọi “cộng sản”, “xã hội” bao hàm ý nghĩa thiêng liêng, vừa là lý tưởng, vừa là khẩu hiệu hành động của quần chúng. Họ sẵn sàng hy sinh tính mạng và tài sản để chống lại chính sách khủng bố của đế quốc Pháp, bảo vệ Xô viết.
P.V: Những bài học quý báu của phong trào Xô viết Nghệ – Tĩnh đối với cách mạng Việt Nam đã nâng cao niềm tin của cán bộ, đảng viên và nhân dân đối với sự lãnh đạo của Đảng. Phát huy tinh thần và ý chí cách mạng của Xô viết Nghệ – Tĩnh trong công cuộc xây dựng, phát triển đất nước, càng khiến mỗi đảng viên, mỗi cán bộ nâng cao tinh thần vì nhân dân mà hoàn thành sứ mệnh được giao. Ông có thể nói gì về điều này?
PGS. TS Trần Vũ Tài: Phong trào Xô viết Nghệ – Tĩnh tạc vào lịch sử như một mốc son chói lọi cho truyền thống bất khuất, kiên cường và phẩm chất “đứng đầu dậy trước” của con người xứ Nghệ.
Phong trào cách mạng những năm 1930 – 1931 và chính quyền Xô viết Nghệ – Tĩnh đã để lại nhiều bài học kinh nghiệm quý báu cho cách mạng nước ta. Đó là bài học về đội ngũ cán bộ, đảng viên và nhân dân được tôi luyện trong cuộc đấu tranh quyết liệt với kẻ thù; về khối liên minh công – nông được xây dựng vững chắc; bài học kinh nghiệm về xây dựng lực lượng cách mạng, chống tư tưởng “tả khuynh” “trí phú địa hào đào tận gốc, trốc tận rễ”;
Phong trào cách mạng Xô viết Nghệ – Tĩnh đã xây dựng và củng cố niềm tin vào việc nhân dân ta đủ khả năng lật đổ ách thống trị của đế quốc và phong kiến, xây dựng xã hội mới; tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng và tương lai của cách mạng để tiếp tục đưa cách mạng đi đến ngày thắng lợi.
Phát huy tinh thần Xô viết Nghệ – Tĩnh trong sự nghiệp đổi mới toàn diện đất nước, việc hoàn thiện đường lối, chủ trương, chính sách, cơ chế phù hợp với xu thế phát triển thời đại và nguyện vọng, lợi ích thiết thực, chính đáng của nhân dân là cần thiết để hình thành động lực, sức mạnh tổng hợp cho sự nghiệp đổi mới đất nước. Đảng Cộng sản Việt Nam phát huy những giá trị cao đẹp, xác định đại đoàn kết dân tộc vừa là mục tiêu, vừa là nhiệm vụ hàng đầu, là sợi chỉ đỏ xuyên suốt đường lối cách mạng của Đảng: “Đại đoàn kết toàn dân tộc là đường lối chiến lược, là động lực và nguồn lực to lớn để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Tăng cường khối đại đoàn kết toàn dân tộc, trên nền tảng liên minh giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức do Đảng lãnh đạo”.
P.V: Xin cảm ơn PGS.TS Trần Vũ Tài về cuộc trò chuyện này!