Nói đến những thảm họa do mưa bão, lũ lụt gây ra… trước đây, là do thiên tai. Nhưng với những đợt lũ lụt gây hậu quả nặng nề cho miền Tây Nghệ An trong tháng 8/2018, ngoài lý do thiên tai, còn một vấn đề được đề cập là hệ lụy thủy điện!
Sau đợt lũ lụt từ ngày 29/8 – 1/9, UBND huyện Con Cuông có văn bản báo cáo tình hình thiệt hại và việc khắc phục gửi đến các cơ quan có thẩm quyền với tên gọi: “Báo cáo thiệt hại do xả lũ từ các nhà máy thủy điện Bản Vẽ, Khe Bố và Nậm Mô”. Đặt ra câu hỏi: Căn cứ vào đâu UBND huyện Con Cuông khẳng định nguyên nhân “do xả lũ từ các nhà máy thủy điện Bản Vẽ, Khe Bố và Nậm Mô”?. Theo ông Lô Xuân Thao, đợt lũ lụt vừa qua là một nghịch lý, chỉ xảy ra sau khi trên dòng sông Lam xây dựng hệ thống các nhà máy thủy điện. Ông Thao nói: “Trời thì nắng chang chang mà lại có lũ lụt, cùng thời điểm này, các nhà máy thủy điện xả lũ thì nguyên nhân là do các nhà máy thủy điện chứ khó cho là có nguyên nhân nào khác. Ở đâu thì tôi không rõ, nhưng cán bộ, nhân dân huyện Con Cuông đều xác định lũ lụt lớn thế này là do các nhà máy thủy điện xả lũ”.
Ông Thao phân tích, vào mùa mưa những năm trước đây ở các huyện núi cao cũng có những trận mưa lớn kéo dài, nước thượng nguồn về nhiều, nhưng dòng chảy của sông Lam thông suốt nên nước dâng chậm, cường lực của dòng chảy không lớn nên ít tạo ra những tác động xấu. Còn hiện nay, do thủy điện ngăn dòng, khi có nước thượng nguồn về nhiều thì phải thực hiện xả lũ. Khi xả lũ, xả với cường độ rất lớn. Do vậy, tạo những tác động xấu. “Lưu lượng nước xả về hạ lưu lớn, cường lực mạnh đã làm cho mực nước trên sông Lam dâng cao gây sạt lở đất 2 bên bờ sông Lam, gây ngập lụt trên diện rộng, phá hủy các công trình hạ tầng kinh tế kỹ thuật thiết yếu, ảnh hưởng rất lớn đến sản xuất và đời sống của nhân dân…” – ông Thao trao đổi.
Với UBND huyện Tương Dương, sau đợt lũ lụt cuối tháng 8/2018 đã quy lỗi cho các nhà máy thủy điện mà theo địa phương là đã không thực hiện đúng quy định của Chính phủ được ban hành tại Quyết định số 2125/QĐ-TTg ngày 1/12/2015 về quy trình vận hành liên hồ chứa trên lưu vực sông Cả. Đó là, sau cơn bão số 4, thủy điện Bản Vẽ tích nước với cao trình 199,91m, cao hơn mực nước quy định là 7,4m (từ lúc 23 giờ 15 phút ngày 29/7/2018 đến ngày 31/8/2018). Thủy điện Khe Bố xả chậm với lưu lượng ít hơn tổng lưu lượng của 2 thủy điện Bản Vẽ và thủy điện Bản Ang xả về, nên gây ngập cao trình tại các xã Xá Lượng, Thạch Giám, Tam Quang, Tam Thái và thị trấn Hòa Bình. Công tác cảnh báo lũ qua trạm quan trắc của thủy điện Bản Vẽ rất hạn chế. Hiện nay chỉ có 1 trạm quan trắc đặt tại xã Mỹ Lý (Kỳ Sơn), cách đập thủy điện khoảng 60km. Bởi vậy, không đủ thời gian để xử lý khi có lũ từ thượng nguồn về. Với thủy điện Khe Bố, không có trạm quan trắc kể cả thượng lưu và hạ lưu. Bên cạnh đó, các lòng hồ thủy điện theo từng năm đã bị bồi lắng, nhất là đối với lòng hồ của thủy điện Khe Bố. Do đó, việc duy trì mực nước cao trình như hiện tại đã không còn phù hợp.
Đặt ra vấn đề thị trấn Mường Xén bị lũ lụt trong đợt hoàn lưu bão số 4 có tác động từ các nhà máy thủy điện hay không? Theo ông Nguyễn Xuân Trường – Trưởng phòng NN&PTNT, thành viên Ban chỉ đạo Phòng chống thiên tai và Tìm kiếm cứu nạn huyện Kỳ Sơn thì có tác động. Ông Trường cho biết, trên địa bàn huyện có 5 nhà máy thủy điện đang hoạt động, gồm: thủy điện Ca Nan 1, Ca Nan 2, Nậm Mô, Nậm Cắn và Bản Cánh. Trong đó, Thủy điện Nậm Mô xây đập chắn trên dòng Nậm Mộ, phía trên thị trấn chỉ gần 3km. Vào ngày 17/8/2018, hồi 8h sáng, người Công ty Thủy điện Nậm Mô báo cho Ban qua điện thoại sẽ thực hiện xả lũ với cường độ 1.200m3/s. Hơn 1h đồng hồ sau đó, thị trấn Mường Xén bị ngập lụt: “Nhà máy xả lũ với cường độ lớn mà chỉ báo trước 1h đồng hồ thì làm sao cán bộ, nhân dân thị trấn Mường Xén có sự chuẩn bị, làm sao kịp thời ứng phó lũ lụt…”.
Cũng nói về việc thị trấn Mường Xén bị lũ lụt, ông Nguyễn Thanh Hoàng – Chủ tịch UBND huyện Kỳ Sơn cho biết, sáng hôm đó (ngày 17/8 – PV) ông đang cùng Bí thư Huyện ủy Vi Hòe từ thành phố Vinh ngược lên Kỳ Sơn. Khoảng 8h sáng, khi đến địa bàn huyện Con Cuông thì nhận được điện thoại của Nhà máy thủy điện Nậm Mô thông báo sẽ xả lũ. Ông Hoàng đã nói ngay với Bí thư Huyện ủy, tình hình này thì thị trấn Mường Xén nguy rồi. Đang có mưa lớn, nước ở hạ du dâng cao, giờ thêm thủy điện xả lũ với cường độ lớn làm sao tránh khỏi ngập lụt. Phải khẩn trương lên để xử lý. Đến 9h30, thị trấn Mường Xén bị ngập…
Đã có khá nhiều những tranh luận về những tác động của các nhà máy thủy điện tại những cuộc họp sau khi miền Tây của tỉnh bị lũ lụt trong tháng 8/2018. Tham gia các cuộc họp này, đại diện các nhà máy thủy điện Bản Vẽ, Khe Bố luôn khẳng định đã và đang thực hiện đúng quy định tại Quyết định số 2125/QĐ-TTg ngày 1/12/2015 về quy trình vận hành liên hồ chứa trên lưu vực sông Cả của Chính phủ; việc vận hành xả lũ là theo lệnh của Trưởng ban Chỉ đạo phòng chống thiên tai và cứu nạn cứu hộ tỉnh…
Tuy nhiên, quy chiếu các báo cáo việc vận hành hồ chứa của nhà máy thủy điện Bản Vẽ và thủy điện Khe Bố với Quyết định số 2125 thì chưa đảm bảo đúng quy định. Tại Điểm 2, Điều 6, Quyết định số 2125 quy định mực nước cao nhất trước lũ trong mùa lũ của hồ Bản Vẽ là 192,5m (mùa lũ được xác định từ ngày 20 tháng 7 đến ngày 30 tháng 11 hàng năm). Quy định này là nhằm đảm bảo cho hồ chứa Bản Vẽ trong mùa lũ dự phòng được sức chứa nguồn nước phát sinh từ mưa lũ lớn. Qua đó, sẽ góp phần cắt lũ cho hạ du, và điều tiết được lưu lượng nước trong quá trình phải xả lũ khi có lượng nước về hồ lớn. Vậy nhưng từ sau hoàn lưu bão số 4 (tính từ ngày 17/8), hồ chứa Bản Vẽ luôn tích nước vượt quy định. Cụ thể, từ 4h45 ngày 19/8, mực nước hồ chứa Bản Vẽ đã là 199m, vượt quy định 6,5m. Mực nước hồ chứa Bản Vẽ ở những ngày sau đó còn vượt hơn, lên đến 199,91m, vượt quy định 7,4m (đến ngày 31/8/2018).
Tại báo cáo “Công tác phòng chống thiên tai đối với cơn bão số 4 và đợt mưa lớn từ ngày 29/8 đến ngày 31/9/2018”, Nhà máy thủy điện Bản Vẽ lý giải việc mực nước vượt quy định là do mưa lớn kéo dài, dẫn đến lưu lượng lũ về hồ tăng đột biến. Do phải cắt giảm lũ cho hạ du, thủy điện Bản Vẽ phải vận hành hồ chứa tăng dần lưu lượng xả xuống hạ du nhưng luôn giữ mức xả nhỏ hơn lưu lượng lũ về hồ. Tuy nhiên, đã là quy định thì phải tuân thủ. Lý ra, trong trường hợp “bất thường” này, thủy điện Bản Vẽ phải báo cáo rõ với cấp thẩm quyền, đề nghị Trưởng ban phòng chống thiên tai và tìm kiếm cứ nạn tỉnh xem xét, cho phép nâng mức xả để đưa mực nước hồ về đúng quy định, đảm bảo hồ có được sức chứa; qua đó, không dẫn đến việc phải thực hiện xả lưu lượng lớn lên đến trên 4000m3/s trong ngày 31/8.
Hơn nữa, qua nắm bắt thực tế ở nhiều địa bàn ở Kỳ Sơn, Tương Dương, dịp cuối tháng 8, khu vực miền Tây của tỉnh hầu như không có mưa. Việc thủy điện Bản Vẽ đưa ra thông tin “mưa lớn kéo dài” nhưng không xác định được khu vực có mưa, cho thấy vấn đề nắm bắt thông tin về khí tượng thủy văn còn chưa đảm bảo. Theo quy định tại Quyết định số 2125, thủy điện Bản Vẽ phải thực hiện chế độ quan trắc nghiêm ngặt, nhất là trong mùa lũ. Lượng nước về hồ chứa của thủy điện Bản Vẽ, không chỉ từ đầu nguồn sông Nậm Nơn. Vì vậy, chỉ với một trạm quan trắc ở Mỹ Lý là không đảm bảo. Thủy điện Bản Vẽ sẽ không thể đưa ra được dự báo, cảnh báo kịp thời, mà chỉ báo cáo được “lưu lượng nước về hồ”. Việc không kịp thời đưa ra được dự báo, cảnh báo sớm, ảnh hưởng tới việc chỉ đạo vận hành xả lũ của các cơ quan có thẩm quyền chưa sát đúng, hoặc bị động.
Với thủy điện Khe Bố, việc phản ánh của UBND huyện Tương Dương “xả chậm với lưu lượng ít hơn tổng lưu lượng của 2 thủy điện Bản Vẽ và Bản Ang xả về” là đúng. Điều này được thể hiện rõ khi đối chiếu các báo cáo vận hành hồ chứa của thủy điện. 9 đến 10h ngày 31/8, thủy điện Bản Ang xả tràn với lưu lượng 642m3/s, thủy điện Bản Vẽ xả với tổng lưu lượng 4.263m3/s. Tổng lưu lượng xả của cả hai thủy điện Bản Vẽ và Bản Ang là 4.905m3/s. Trong khi đó, cùng thời điểm 9 – 10h ngày 31/8, thủy điện Khe Bố xả lũ với tổng lưu lượng là 4.477,6m3/s; đồng thời lúc này trên lưu vực lòng hồ của thủy điện Khe Bố còn có lưu lượng nước từ các khe suối dẫn về như khe Huồi Nguyên, khe Có, Cánh Tráp… Việc xả lũ chậm, xả lưu lượng nước thấp thua với lưu lượng nước về lòng hồ, đã dẫn đến tình trạng ngập lụt nhiều vùng trong lưu vực, thậm chí tuyến huyết mạch Quốc lộ 7 cũng bị ngập sâu, bị hư hại.
Cũng với thủy điện Khe Bố, sau 5 năm chính thức phát điện, đến nay lưu vực lòng hồ đã bị bồi lắng nghiêm trọng. Đi dọc Quốc lộ 7, hoặc qua địa bàn các xã Xá Lượng, Thạch Giám, thị trấn Hòa Bình, xã Tam Thái… sau đợt lũ lụt, đều có thể thấy rõ kể cả hai bên bờ sông và giữa lòng sông đang nổi lên nhiều bãi bồi lớn. Sự bồi lắng này, dẫn đến lòng sông cạn, vì vậy, sức chứa của lòng hồ thủy điện Khe Bố giảm và trở thành một trong những nguyên nhân dẫn đến gây ngập lụt nếu có mưa lớn kéo dài và các thủy điện trên lưu vực xả lũ…
(Còn nữa)
